‘Zeeuwen leerden Friezen kaatsen’

Hieronder zijn tekst. ,,Dat er in het verleden veel gekaatst werd in Zeeland zal menigeen verbazen. Er werd gespeeld op alle eilanden in elk dorp, gehucht of stad vanaf circa 1300 tot 1800." Al heel vroeg kwam ik gegevens tegen tijdens mijn onderzoek in de veertiende eeuw. Ik behandel alleen zoals er gespeeld werd door de plaatselijke bevolking op straten, pleinen en kerkhoven en waarvan ons kaatsspel een variant is geworden. De kaatsbanen blijven voorlopig buiten schot, want die waren er ook al veelvuldig. Ik doe maar een greep. Hulst uit de Stedelijke Keuren van 1393 werden alle spelen –up kerckhof – al verboden op ’n boete en ook in 1411. Aardenburg werd al verboden caetseballen te vercopen door kruideniers in 1442. Arnemuiden , Axel, Breskens, Bernisse, Brouwershaven, Schouwen en Duiveland (1439) kom ik al gegevens tegen van Albrecht en Willem van Beieren, Jacob van Abeele en Frank van Borsele eind 1300 tot en met 1439. Zij waren er al vroeg bij die moeite hadden met het kaatsspel, maar het zelf ook speelden. De meeste verboden sloegen op ‘Caetspil houden ofte caetsen onder de sermoen’. Borssele waar Jan Melsen syn seven en siften (hulpmiddel bij opslag) tot caetsen niet soude geven tijdens den dachs des Heeren in 1642.

Vijftiende eeuw

Sint Maartensdijk en Scherpenisse idem in de vijftiende eeuw. Dreichor 1364 en was het verboden te ‘kaetsen op kerckhoeven’. Goedereede en Goeree moet je ook niet uitvlakken en al helemaal Goes niet. Inwoner Geerard Bournoille werd zelf in 1654 opgesloten wegens vele straatschenderijen met onder andere op Driekoningenavond (januari) te kaatsen op de kaatsbaan in de Nieuwstraat met een stel jongelui in Goes. Ook de Provinciale Synode Zeeland uit 1586 had behoorlijk wat moeite met caetsende lidmate. Zij werden uitgesloten van het avondmaal in Goes, idem op geheel Walcheren. Domburg, Grypskercke 1616, Heinekenszand 1580. Middelburg 1340 en uit het Oud Archief 25 maart 1454 vermeld Jan de balmaker, voor 7 ponden gr. ’s jaers gehuurd hebbende ‘Des Heen Vand. Veere huus inden Hasert’ ende aldair caetspel ende ander quade vergaringe houdt.

Poorters

Ook de poorters van Middelburg en hun kinderen mochten niet kolven en ballen verkopen. Graaf Willem V kaatste al in 1340. Tol van Middelburg verkocht een ton harde kaatsballen op 24 aug. 1521. Verder te veel van Middelburg om te vermelden. Zoals op 9 januari 1484, artikel 9 - inwoners mochten niet dronken drinken, scaetsen, balslaen of schieten en mocht niemand met zijn pallora (buitenjas) in stoven of bourdeelen komen bij verlies van zijn pallore en soms werden jonge kaatsers naar binnengelokt, wat natuurlijk niet door de beugel kon.

Reimerswaal

Dit verbod gold ook voor de verdronken stad Reimerswaal waar ook veel gekaatst werd en wel in 1402 en op 9 jan. 1483 en vreemd om nu te weten dat men onder water heeft gekaatst. In die alle bovengenoemde plaatsen was het tevens verboden tijdens de kerkdienst op zondag in de clos- kaets en bolbanen te komen. Verder alle plaatsen zoals Breskens, Bernisse, Brouwershaven, Dirksland, Domburg, in Eede gingen de Katholieke jongeren om te pesten 50 roeden buiten de NH-kerk staan kaatsen en staan schreeuwen tijdens de kerkdienst. Gravenland, Goedereede, Haamstede, Heinekenszand, Hulst, Kadzand, Kerkwerve, Lamswaarde, Middelharnis, Nieuwland, Nieuwvliet zestiende eeuw, Oosterland 1429, Oudenaarde, Oostflakkee, Oostburg, Oude Zijpe, Othena, Renesse, Serooskerke, Sint Anna ter Muiden, Sluis waar zelf een kaatsveld (vijftiende eeuw) lag bij de Poort. Ook was er al een Catspelstraet in 1392, Schakerloo, Scherpenisse, Sintmaartensdijk 1518, Stavenisse, Swanenburgh, Tholen 1460, Veere waar schipper Andreas Wilhelmi di Versi in 1485 al 100 ballen naar Great Yarmouth (Engeland) verscheepte. En waar de vrouwen al meespeelden in de zestiende eeuw, Vossemeer, Vlissingen, Westkappelle speelde men in 1540 al het Corte en Lange Kaetsspel, Zaamslag, Zierikzee 1385. Daar was het ook verboden met palette en rekette op straat te spelen in de Lange Nobelstraat en waren de bewoners niet meer veilig in hun huizen.

Moord

Er werden veelvuldig ramen ingeslagen met ballen en was een Caetsluiffel in gebruik, waar de bal werd opgeworpen bij de opslag in 1596 , Zuid-Beveland en in Waarde werd zelf een moord gepleegd, doordat iemand niet tegen zijn verlies kon in 1536. Ach beste kaatsliefhebbers zo kan ik nog een tijdje doorgaan. Het geeft wel aan dat er in Zeeland in die eeuwen volop het kaatsspel werd gespeeld. Ook het gokelement speelde in die eeuwen een grote rol en werd veel gewed zoals spelen om geld op het kerkhof in 1529.

Rijksarchief Middelburg

De Provinciale Zeeuwse Courant van 3 oktober 2005 heeft er een artikel aan. Maurits Sep schreef het verhaal met de kop: ‘Zeeuwen leerden Friezen kaatsen’. Dit naar aanleiding van mijn bezoek aan Rijksarchief Middelburg. Zeeuwse en Zuid-Hollandse dijkwerkers uit de regio Alblasserwaard werden aan het werk gezet eind 1400 – begin 1500 om de Middelzee (het huidige het Bildt ) in te polderen en die jongens namen het kaatsspel mee naar Friesland. Daar mogen we hun wel dankbaar voor zijn. Dijksluiting was in 1505 en sindsdien bestaat ook de Bildtse taal door dat vele dijkwerkers hier hun geluk vonden door met mooie Friese meisjes te trouwen. Dus werd er al in Zeeland circa tweehonderd jaar gekaatst voor het hier überhaupt bekend was. Alleen het kaatsspel is nu totaal verdwenen in die regio’s en wordt het spel daar nergens meer gespeeld. (Tekst Germ Gjaltema, amateurkaatsonderzoeker)